Βιοηθικός Πολιτισμός

   Γράφει η Ιωάννα Μπαλάφα

Η επιστήμη της Βιοηθικής άρχισε να γεννιέται μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, όταν γνωστοποιήθηκαν τα πειράματα που γίνονταν από γιατρούς και βιολόγους των ναζί σε κρατουμένους στα στρατόπεδα συγκεντρώσεων. Έγινε σαφής η ανάγκη για μη εκμετάλλευση  της ανθρώπινης ζωής στο όνομα της επιστημονικής εξέλιξης και της μη ύπαρξης ανεξέλεγκτων πειραμάτων που απειλούν τη βιολογική ύπαρξη του ανθρώπου.  Μετά τη δίκη της Νυρεμβέργης το 1947, η Διεθνής Οργάνωση Υγείας μαζί με την ΟΥΝΕΣΚΟ συνέταξαν το Διεθνή Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας, γνωστό ως η Διακήρυξη της Γενεύης.  Έτσι, θεσπίστηκαν οι κανόνες για τα πειράματα που αφορούν τους ανθρώπους και η βασική αρχή της Βιοηθικής, ότι για την πραγματοποίησή τους, απαιτείται  η συγκατάθεση του υποκειμένου.

Μέσα σε μια ραγδαία ανάπτυξη των ιατρικών επιστημών, της Βιολογίας, της Γενετικής και της Βιοτεχνολογίας, με πειράματα, έρευνες και καθημερινά αποτελέσματα, πολλές φορές δεν υπάρχει χρόνος για προβληματισμό, αφομοίωση και έκφραση σκεπτικισμού εκ μέρους μας, ως προς τις ηθικές προεκτάσεις όλων αυτών.  Σ’ αυτό το σημείο παρεμβαίνει η επιστήμη της Βιοηθικής, καλούμενη να θέσει υπό φιλοσοφικό πρίσμα τις ηθικές και κοινωνικές αρχές που διέπουν τις επιστήμες και να συμβάλλει στο πώς θα υπάρχουν οι λιγότερες συνέπειες για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια από τη μία, (κάτι που μπορεί να ερμηνευθεί με διάφορους τρόπους), αλλά και πώς οι παραδοσιακές απόψεις δε θα δρουν ανασταλτικά  στην εξέλιξη, από την άλλη.

Οι ρίζες της εντοπίζονται στην αρχαία ελληνική ιατρική και φιλοσοφία, από τον όρκο του Ιπποκράτη ώς τις θεωρίες του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των Σοφιστών όπου πραγματεύονται θέματα για τη ζωή και το θάνατο αλλά και τη σχέση ιατρού-θεραπευτή με τον ασθενή.  Η ανάπτυξη της Βιολογίας από τα τέλη του 1960 και τις αρχές του 1970, ενθάρρυνε την εξέλιξη στη Γενετική Μηχανική αλλά και τη θέσπιση ορίων από τους επιστήμονες.

Ο όρος Βιοηθική εισήχθη το 1970 από τον βιοχημικό Van Rensselaer Potter (1911-2001), ώστε να περιγράψει μια νέα φιλοσοφία που πρέπει να εντάσσεται στις επιστήμες της βιολογίας, της οικολογίας, της ιατρικής και στις ανθρώπινες αξίες. Στην έκθεση Belmont Report, το 1979, που συστάθηκε από γιατρούς, ερευνητές της βιοιατρικής, δικηγόρους και  φιλόσοφους, στις ΗΠΑ,  θεσπίστηκαν οι τρεις βασικές αρχές της δεοντολογίας της βιοηθικής: σεβασμός του ατόμου, δικαιοσύνη και αγαθοεργία (ευεργεσία).

Κάποιες από τις πολλές θεματικές που απασχολούν τη σύγχρονη βιοηθική, προκαλώντας παράλληλα ερωτήματα είναι: Έκτρωση, προεμφυτευτική και προγεννητική διάγνωση ανίατων ασθενειών του εμβρύου, παθητική και ενεργητική ευθανασία  και η υποβοηθούμενη αυτοκτονία, η προάσπιση των δικαιωμάτων του ασθενή, ο ρόλος της ιατρικής βοήθειας σε περιπτώσεις ασθενών με χρόνια βαριά κατάθλιψη ή  ψυχικές νόσους, με πολλαπλές απόπειρες αυτοκτονίας στο ιστορικό τους που επιθυμούν να τερματίσουν τη ζωή τους, αλλά διατηρούν την πνευματική τους διαύγεια έχοντας επίγνωση των πράξεων και των αποφάσεών τους.

Τι ισχύει σε περιστατικά τελικού σταδίου καρκίνου όπου οι ασθενείς βιώνουν αφόρητους πόνους ή περιπτώσεις παραπληγικών που δεν επιθυμούν τη συνέχιση της ζωής τους;  Με ποια κριτήρια ο γιατρός ή ο στενός κύκλος του ασθενή θα εγκρίνει ή όχι, θα συμμετάσχει ή όχι, στην ευθανασία του πάσχοντος. Μεταμοσχεύσεις οργάνων.  Ένα ζωτικό θέμα, ιδιαίτερα στην Ελλάδα όπου κατέχει την τελευταία θέση στην Ευρώπη σε αριθμό πτωματικών δοτών.

Ακόμη, παράταση της ζωής με τεχνητά μέσα και δικαίωμα άρνησης ιατρικής παρέμβασης, χρησιμοποίηση εθελοντών για δοκιμή νέων φαρμάκων, σχέση γιατρού-ασθενή, κλωνοποίηση για θεραπευτικούς και αναπαραγωγικούς σκοπούς και πειραματισμός  σε ανθρώπινα έμβρυα, χρήση εμβρυικών βλαστοκυττάρων στην αντιμετώπιση της υπογονιμότητας, υποβοηθούμενη αναπαραγωγή.

Χρήση γενετικών δεδομένων στην ιδιωτική ασφάλιση και  διάκριση στο  χώρο εργασίας εξαιτίας κληρονομικών χαρακτηριστικών, συλλογή ομφαλιοπλακουντιακού αίματος, χρήση παρένθετης μητέρας, εξωσωματική γονιμοποίηση, υπερήλικες μητέρες.  Τέλος, γέννηση κατά παραγγελία συγκεκριμένων τύπων ανθρώπων και επιλογή φύλου, δημιουργία τραπεζών πληροφοριών DNA , μεταλλαγμένα τρόφιμα και διαχείριση του βιολογικού πλούτου.

Οι μεγάλες ιατρικές ανακαλύψεις πάντα ωθούν την ανθρωπότητα ένα βήμα πιο μακριά. Ίσως όμως στο όνομα μιας μελλοντικής φαινομενικά υγιούς ζωής, ενδέχεται να καταπατηθούν βασικές ανθρώπινες ελευθερίες.  Παράλληλα, ο καθένας δύναται εμπειρικά να βρεθεί αντιμέτωπος με απίστευτα διλλήματα που αφορούν τον ίδιο ή κάποιον δικό του άνθρωπο.  Να αναμετρηθεί με βαριές αναπηρίες, με τη ζωή και το θάνατο, ή  με τον μελλοντικά άρρωστο εαυτό του.

Και πάλι, όμως, οι εκ προοιμίου εύκολες διαπιστώσεις όπως ότι η ζωή ενός ανθρώπου με αναπηρίες θα είναι ανυπόφορη για τον ίδιο και τους γύρω του, μάλλον θυμίζει αυταρχικές και απόλυτες ιδεολογίες πως δηλαδή, ό,τι είναι αδύναμο και διαφορετικό πρέπει να εξοντώνεται.  Απ’ την άλλη βέβαια, για ποια ηθική μιλάμε, όταν ακόμη άνθρωποι τυφλοί ή με σωματικές  αναπηρίες ρίχνονται σε σύγχρονους Καιάδες, ειδικά στην Ελλάδα η οποία παραμένει κοινωνικά και ηθικά ανώριμη να διαχειριστεί με τον ενδεδειγμένο τρόπο τις ευπαθείς ομάδες στερώντας τους, λόγω έλλειψης υποδομών, μέχρι και το δικαίωμα για μια αξιοπρεπή βόλτα στο δρόμο!  Πώς εδραιώνεται γενικότερα ο σύγχρονος πολιτισμός, όταν οι τεχνολογικές καινοτομίες δε χρησιμοποιούνται για την εξυπηρέτηση ανθρώπων με ειδικότερες ανάγκες και προβλήματα, ώστε να μην τίθενται καν προβληματισμοί για το αν πρέπει να γεννιούνται;

Η Σύμβαση για την Προστασία των Δικαιωμάτων και της Αξιοπρέπειας του Ανθρώπινου Όντος, συνεχώς εμπλουτίζεται εντάσσοντας τη Βιοτεχνολογία και τη Γενετική σε ένα συνεχώς προσαρμοστικό ηθικό, κοινωνικό και νομικό  πλαίσιο και παράλληλα, επιτροπές και ινστιτούτα Βιοηθικής εδρεύουν σ’ όλον τον κόσμο όπου η Βιοηθική πλέον διδάσκεται - κυρίως στο εξωτερικό - σε σχολεία όλων των βαθμίδων και φυσικά στα  μεγαλύτερα πανεπιστήμια  (ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στο “Stanford Center for Biomedical Ethics του Stanford University των ΗΠΑ, λειτουργεί το “Programs in Bioethics and Film” όπου νέοι δημιουργοί ενθαρρύνονται να κάνουν ταινίες  οι οποίες να  πραγματεύονται βασικούς Βιοηθικούς προβληματισμούς).  Στην Ελλάδα λειτουργεί διατμηματικό μεταπτυχιακό Βιοηθικής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης.

Παράλληλα, η επιστήμη της Βιοηθικής έχει αποτυπωθεί σε πολλές μορφές τέχνης, πιο άμεσα όμως εκφράστηκε εδώ και τριάντα περίπου χρόνια στον κινηματογράφο. Ταινίες που με την αμεσότητά τους, επιχείρησαν να δώσουν στο ευρύ κοινό, ένα σημάδι επικοινωνίας και κατανόησης ως προς ποικίλα ζητήματα Βιοηθικής, από τη δημιουργία γενετικά μεταλλαγμένων οργανισμών έως τη γέννηση «τέλειων παιδιών» με επιλεγμένα γεννητικά χαρακτηριστικά, το γήρας και την ασθένεια.

Η Βιοηθική, λοιπόν, αποτελεί ανεξάντλητο πεδίο έρευνας και συζήτησης και όπως κάθε επιστήμη οφείλει να είναι παρούσα στις κοινωνικές αναπροσαρμογές, όχι για να θέτει άκαμπτους κανόνες, αλλά για να παραθέτει δημιουργικούς προβληματισμούς και να εκπαιδεύει τους ανθρώπους να μην εμμένουν σε παγιωμένες και αναχρονιστικές αντιλήψεις.  Να δημιουργεί ερωτήματα που μπορούν να αλλάξουν την κοινωνία, ακόμη κι αν δεν υπάρχουν τελικές απαντήσεις.

Όποιες κι αν είναι οι επιλογές μας, εκείνο που σίγουρα δεν πρέπει να συμβαίνει είναι η καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και ελευθεριών και η αδιαφορία ως προς κάποιον που πονά σωματικά ή ψυχικά.  Να επικρατεί η γνώση και η επαναθεώρηση, αντί του φόβου για το μη οικείο σε μας κομμάτι των επιστημών. Υπάρχει ανάγκη για ένα αποτελεσματικό σύστημα που να μην καθηλώνεται και να μην καθηλώνει με άκαμπτες κρατικές πολιτικές, μέσα από μια άρτια εκπαίδευση και εξοικείωση με ερωτήματα που αφορούν την ίδια τη ζωή, από το είδος καταναλωτικής τροφής έως την εξελικτική αναπαραγωγή του ανθρώπινου είδους, προσδίδοντας κοινωνικό και ηθικό νόημα στις επιστημονικές εξανθρωπισμένες εξελίξεις. Τα  εργαστηριακά θαύματα πρέπει να μας θυμίζουν ότι ο νόμος οφείλει να είναι συλλογικός και να προκύπτει ύστερα από βαθύ διάλογο παραμένοντας στην ουσία, μακριά από κοινωνικές προκαταλήψεις και θρησκευτικά δόγματα.

(από το tvxs.gr)