Γράφει η Ιωάννα Μπαλάφα
Μέχρι ποιο σημείο μπορούμε να αμφισβητήσουμε τα παγιωμένα συστήματα σκέψης και αντίληψης για την πολιτική, την οικονομία, τη δικαιοσύνη, την ηθική, τα δικαιώματά μας στον εαυτό μας και στους άλλους; Πόσο ουδέτερες μπορούν να είναι οι επιστήμες της ανθρώπινης συμπεριφοράς;
Τί μας έχουν διδάξει οι θεωρίες της
ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας; Ποια είναι τα ηθικά όρια της αγοράς και
ποιος τα ορίζει; Και τελικά τί σημαίνει επιθυμία της επιλογής και
αντίστοιχα ελευθερία της επιλογής μέσα σε ένα άκρως καπιταλιστικό
περιβάλλον βομβαρδισμένο με χιλιάδες επιλογές; Κατά πόσο οι κάθε είδους
συναλλαγές των ανθρώπων είναι πράγματι εθελούσιες; Έχουν χάσει οι
πολίτες την ικανότητά τους για άσκηση δημοκρατικών συζητήσεων και
επιλογών;
Τί σημαίνει κίνητρο, ισότητα,
ελευθερισμός, ωφεμιλισμός; Τί πραγματικά οφείλουμε ο ένας στον άλλον και
πώς μπορούμε να ορίσουμε την έννοια του κοινού αγαθού; Ποια είναι η
πραγματική θέαση της δικαιοσύνης; Εντέλει, υπάρχει σωστός τρόπος ζωής
και ποια είναι τα θεσμικά όρια της ελευθερίας; Ποιοι είναι οι πολιτικοί
εξαναγκασμοί και ποιες οι συνέπειές τους στην ελευθερία των πολιτών;
Ο Michael J. Sandel, καθηγητής Πολιτικής
Φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, θέτει όλα τα παραπάνω
ερωτήματα και διλήμματα στους χιλιάδες φοιτητές που παρακολουθούν κάθε
χρόνο τις διαλέξεις του, τα οποία συγκεντρώθηκαν στο βιβλίο «Δικαιοσύνη, τι είναι το σωστό;».
Έτσι καλεί και τους αναγνώστες να διεισδύσουν σε ένα διαφωτιστικό
«παιχνίδι» ερωτήσεων όπου αμφισβητούνται οι ίδιες οι ερωτήσεις και οι
αντίστοιχες απαντήσεις τους.
Εξετάζεται προσεκτικά το νόημα της
δικαιοσύνης, που αποτελεί τη βάση της κοινωνικής συνύπαρξης και
αναλύονται όλες οι πολιτικές πεποιθήσεις και ανθρώπινες καταστάσεις και
επιλογές που απλώνονται στη δομή της κοινωνίας όπως οι γάμοι μεταξύ
ομοφυλόφιλων, η ιατρικά υποβοηθούμενη αυτοκτονία, η στρατιωτική θητεία, η
άμβλωση και οι διφορούμενες έννοιες του πατριωτισμού, της ηθικής και
της δικαιοσύνης.
Ο συγγραφέας ζητά συνεχώς από τον
αναγνώστη την κριτική ματιά και τον έλεγχο της κάθε καθιερωμένης και μη
έννοιας. Ζητά την αμφισβήτηση για καθετί που αντικρίζουμε γύρω μας.
Εστιάζει σε αυτό που αποκαλούμε «δημόσιο βίο» ώστε να
επιχειρηματολογήσει για τις πολιτικές και κοινωνικές προεκτάσεις της
παγκοσμιοποίησης. Τα ηθικά αινίγματα που θέτει είναι απολαυστικά και ο
αναγνώστης ψάχνει τη σωστή απάντηση παρόλο που εξ' αρχής γνωρίζει πως
δεν υπάρχει απόλυτο λάθος και απόλυτο σωστό. Μιλά για την αξία του
καθημερινού ηθικού και φιλοσοφικού στοχασμού ως κομμάτι των καθημερινών
δύσκολων ανθρώπινων συνθηκών ζωής. Δεν αναζητά ουτοπικές απαντήσεις αλλά
την αλήθεια του κάθε συνειδητοποιημένου ανθρώπου και πολίτη.
Εξετάζοντας τις θεωρίες του Αριστοτέλη,
του Καντ και του Ρολς, αναρωτιέται για την έννοια της αρετής και της
δίκαιης κοινωνίας διαχρονικά στο πέρασμα των αιώνων και για την
ανθρώπινη φύση η οποία είναι αρχικά αισθητηριακή και ακολούθως
ορθολογική, συνεπώς ορίζει τη βούληση και την ευθύνη. Τελικά είναι άδικη
η ζωή και αν ναι, ποιοι την κάνουν να είναι έτσι;
Δίκαιο και άδικο αποτελούν συνθετικές
καταστάσεις που καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη τη μετάβαση από τη θεωρία
στην πράξη. Η κοινωνική συμβίωση αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες
προκλήσεις καθώς ο κόσμος μας είναι περίπλοκα φτιαγμένος και το δίκαιο ή
το σωστό είναι έννοιες μεταβαλλόμενες και απόλυτα σχετικές, όπως και οι
έννοιες της αμοιβαίας ευθύνης και της αλληλεγγύης.
Μέχρι ποιο σημείο μπορούμε να φτάσουμε
για την ικανοποίηση των επιθυμιών μας; Ποιες συνθήκες ορίζουν μια σωστή ή
λάθος απόφαση και πότε το ατομικό συμφέρον ξεπερνά το συλλογικό και
αντίστροφα; Ο καθηγητής Sandel μας εξηγεί πως τίποτε στη ζωή δεν είναι
απλό και η σκέψη του καθενός οφείλει να τίθεται πάντα υπό αμφισβήτηση.
Μπορούμε στ' αλήθεια να διαχωρίσουμε τη δικαιοσύνη από τις ηθικές αξίες;
Πώς επιβάλλεται νομοθετικά μια ηθική αξία και τί πραγματικά σημαίνει
ελεύθερη κοινωνία; Το βιβλίο πραγματεύεται με έναν εκπληκτικό και
ξεκάθαρο τρόπο θεωρίες πολιτικής φιλοσοφίας, πολιτικής επιστήμης και
οικονομίας.
Ο Sandel δίνει το εξής παράδειγμα:
«Ας φανταστούμε έναν οδηγό φορτηγού που κατευθύνεται με ταχύτητα προς το
μέρος πέντε πεζών, οι οποίοι νομοτελειακά θα χάσουν τη ζωή τους. Στη
διασταύρωση έχει τη δυνατότητα να στρίψει σε έναν παράδρομο, στον οποίο
όμως βρίσκεται ένας άλλος πεζός. Οι περισσότεροι, υιοθετώντας τη λογική
του ωφελιμισμού, που αντιλαμβάνεται τη δικαιοσύνη ως εξασφάλιση του
μέγιστου αγαθού για την πλειοψηφία, θα επέλεγαν τη λύση της παράκαμψης.
Ας φανταστούμε τώρα ότι, στη γέφυρα που περνάει πάνω από τον
αυτοκινητόδρομο, κάποιος στέκεται δίπλα σε έναν υπέρβαρο. Η πτώση του
τελευταίου από τη γέφυρα θα μπορούσε να σταματήσει το φορτηγό. Οι
περισσότεροι θα εξέφραζαν τις ηθικές τους ενστάσεις σε αυτό το σενάριο,
που αντιβαίνει στην έννοια της δικαιοσύνης ως σεβασμού της ελευθερίας
και των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αν όμως, και στις δύο
περιπτώσεις, μία ανθρώπινη ζωή θυσιάζεται για να σωθούν πέντε, γιατί η
δεύτερη περίπτωση είναι "λάθος;"».
Υπερβολικά, προκλητικά, λογικά ή
παράλογα, τα ερωτήματα του καθηγητή Sandel είναι και θα παραμένουν
ζωντανά και υπό εξέταση όσο οι άνθρωποι δίνουμε καθημερινές μάχες να
συνυπάρχουμε, προσπαθώντας να επιλέγουμε ή προσποιούμενοι ότι επιλέγουμε
το «σωστό», για εμάς και για τους άλλους.
(στο independent.gr & tovivlio.net)
