Γράφει η Ιωάννα Μπαλάφα
Ο κινηματογράφος εμπεριέχει συγκεκριμένη σημειολογία και γλωσσική αισθητική που οδηγεί άμεσα τον θεατή σε μορφές κατανόησης σοβαρών κοινωνικών εννοιών, όπως αυτή του ρατσισμού, του στίγματος ή της προκατάληψης και του κοινωνικού φόβου. Ο υποκειμενικός κινηματογραφικός λόγος αλληλοεπιδρά με το λόγο της επιστήμης και της ψυχιατρικής και αναδεικνύει το φαντασιακό και συμβολικό επίπεδο των μηνυμάτων μιας ταινίας.
Ο κινηματογράφος ως μορφή τέχνης αποτυπώνει
καλλιτεχνικά χιλιάδες καταστάσεις της ανθρώπινης καθημερινότητας και μία από
τις θεματικές της που μπορεί να αλλάξει τα κοινωνικά στερεότυπα είναι οι
ψυχικές ασθένειες. Ο κλάδος της ψυχιατρικής ασκεί γοητεία αρκεί να μην
παρεξηγείται και να τοποθετείται καλλιτεχνικά στις πραγματικές του διαστάσεις
χωρίς να αποσκοπεί αποκλειστικά σε υπερβολικά συγκινησιακά ερεθίσματα των
θεατών. Να επικρατεί ισορροπία μεταξύ κωμωδίας και δράματος, χωρίς να
επιδιώκεται η γελοιοποίηση ή ο άκρατος σκοτεινός δραματισμός. Δεν υπάρχει
κανένα βήμα προόδου όταν ψάχνουμε καινούριους Dr. Jekyll και Mr. Hyde.
Οι ταινίες αποτελούν κοινωνικές αναπαραστάσεις
καταστάσεων όπως της υγείας ή της ασθένειας και των ιδεών που αναπτύσσουν οι
άνθρωποι γι’ αυτές στις εκάστοτε ιστορικο-κοινωνικές περιόδους. Σ’ αυτές αποτυπώνονται
οι κοινωνικές αντιλήψεις περί ζωής, θανάτου και ψυχικών νόσων. Η ψυχική νόσος
έως και τη δεκαετία του ’80 συνδεόταν άμεσα στην κοινωνική συνείδηση και στον
κινηματογράφο, με την τοξικοεξάρτηση, την πορνεία και την εγκληματικότητα. Ο
κινηματογράφος έχει τη δύναμη να συμβάλλει στον αποστιγματισμό, καθώς, κατά τη
διάρκεια όλης της ανθρώπινης ιστορίας, οι ψυχικές διαταραχές προβλημάτιζαν και δημιουργούνταν
συγκεκριμένες συλλογικές κοινωνικές στάσεις απέναντι στον ψυχικά διαταραγμένο.
Μην ξεχνάμε πως ο ψυχικά ασθενής αντιμετωπιζόταν ως «τρελός» ή ως καταραμένος.
Όμως, όταν το
έγκλημα και η ψυχική διαταραχή ταυτίζονται, η μαζική κουλτούρα δαιμονοποιεί και
αλλοιώνει τις πραγματικές συνθήκες μια ασθένειας.
Θεωρούμε ότι η δύναμη της εικόνας και της αφήγησης
είναι τόσο ισχυρή που ο κινηματογράφος δύναται σε τεράστιο βαθμό να συμβάλλει
στην κατάρριψη στερεοτύπων και στη βελτίωση των κοινωνικών αναπαραστάσεων για
την ψυχιατρική και τις ψυχικές διαταραχές οι οποίες συνδέονται άμεσα με μύθους και
δαιμονολογίες που όμως μέσω της απεικόνισής τους στον κινηματογράφο καλό είναι
να μην διαστρεβλώνουν τις πραγματικές προεκτάσεις μέσα από φιγούρες που
παρουσιάζονται είτε ως γελοιογραφίες είτε ως εγκληματίες. Εν ολίγοις, υπάρχουν
ηθικοί κώδικες που πρέπει να ακολουθούνται ειδικά όταν κάνουμε λόγο για μέσα
που δημιουργούν και εξελίσσουν μαζικές κουλτούρες και αντιλήψεις.
Ο σχιζοφρενής δολοφόνος με το πριόνι, η φωλιά του
κούκου, ο «αστείος τρελός» που πηγαίνει στον ψυχίατρο σε παλιές ελληνικές
ταινίες, απεικονίζουν τις κοινωνικές αντιλήψεις που έχουν επικρατήσει κατά
καιρούς για τις ψυχικές νόσους, δίνοντας αρνητικά ή και υποτιμητικά
χαρακτηριστικά στους ασθενείς.
Οι κινηματογραφικές
ιστορίες, βασιζόμενες είτε σε πραγματικά είτε σε φανταστικά γεγονότα μπορούν να
καλύπτουν απόψεις και στάσεις τόσο του ψυχιατρικού κλάδου όσο και του ίδιου του
ασθενή, των φίλων και της οικογένειας. Πολλές
φορές το αίσθημα που μένει μέσα από τις οπτικές αναπαραστάσεις είναι εκείνο του
φόβου. Και ο φόβος οδηγεί κατά κανόνα στον κοινωνικό αποκλεισμό καθώς το κλασικό
στερεότυπο της βίας παραπλανά και αναπαράγει την προκατάληψη.
Τα παραπάνω συντελούν στη νοοτροπία του να κλείνουμε τα μάτια σε οποιαδήποτε
κοινωνική πρόκληση ή δυσκολία όπως είναι η ίση αντιμετώπιση και ο πολυεπίπεδος
σεβασμός στους ανθρώπους με ψυχικές διαταραχές. Εξάλλου, οι κοινωνικές
συμπεριφορές απέναντι στον ασθενή εξελίσσονται μέσα στο πέρασμα του χρόνου,
επηρεαζόμενες από τους γενικότερους πολιτισμικούς και παιδαγωγικούς παράγοντες.
Δεν δύναται οι ταινίες να πέφτουν στην ίδια παγίδα των ΜΜΕ όπου στόχος
είναι η απήχηση και ο εντυπωσιασμός, άρα η έμφαση σε λάθος σημεία της ψυχικής
ασθένειας και ο εκλαϊκευμένος και πολλές φορές χυδαίος λόγος που αφορά τους
ασθενείς κάνοντας λόγο για «ψυχασθενείς εγκληματίες» συνεχίζοντας το κοινωνικό
γαϊτανάκι του στιγματισμού. Βέβαια δεν μπορούμε να παραβλέψουμε την εμπορική
πλευρά του κινηματογράφου η οποία εκ των πραγμάτων αδυνατεί να συλλάβει τις
πολύπλευρες ιδιαιτερότητες της ψυχικής ασθένειας από την απεικόνισή της στις
ειδησεογραφικές εκπομπές έως τα προγράμματα ψυχαγωγικού χαρακτήρα.
Το υποκειμενικό βίωμα δεν είναι εύκολο να
μεταφερθεί τόσο άμεσα αλλά τουλάχιστον η πολύπλευρη προβολή μια ψυχικής
κατάστασης μπορεί να δράσει όχι μόνο ενημερωτικά αλλά και εκπαιδευτικά. Η ευαισθησία
σε συνδυασμό με τη ρεαλιστική απεικόνιση μπορούν να κινητοποιήσουν τον θεατή να
αντιμετωπίσει με σεβασμό την ψυχική ασθένεια συμβάλλοντας στην απομυθοποίησή
της. Η αποφυγή υπερβολών, και οι μη προσβλητικές απεικονίσεις σπάνε τον κύκλο
της υπονόμευσης λαμβάνοντας υπόψη ότι θεατές είναι και οι ίδιοι οι ψυχικά ασθενείς
και οι οικογένειές τους. Πολλά παραδείγματα τέτοιων ταινιών υπάρχουν.
Ο εύκολος δρόμος πολλές φορές είναι η διακωμώδηση οδυνηρών καταστάσεων με
θύματα ανθρώπους που ήδη σε πολλές περιπτώσεις αντιμετωπίζουν τον στιγματισμό
και τον προσωπικό και κοινωνικό αποκλεισμό. Αυτή η κινηματογραφική τάση
αλλάζει, ειδικά όταν οι δημιουργοί ταινιών που οι ίδιοι νοσούν αναδεικνύουν τα
προσωπικά τους βαθιά συναισθήματα, διευρύνουν τους αντιληπτικούς ορίζοντες του
μέσου θεατή και προωθούν δράσεις προς μια άρτια ψυχιατρική εξέλιξη,
εξανθρωπισμένη με σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και τις ψυχικές
διαταραχές.
(στο independent.gr)
